Winterplezier

 "Ik vind het maar saaie bloemen", zei m'n schoonzus. En dat terwijl ik juist zo blij ben als m'n kerstroos weer in volle bloei staat. Het verschil in mening zit 'm waarschijnlijk gewoon in welke variant je op je netvlies hebt. Er zijn er inmiddels talloze. Maar in de Nederlandse natuur zijn er maar mondjesmaat een paar te vinden. 

Het meeste kans maak je om de wrangwortel tegen te komen (Helleborus viridans, wat groene helleborus betekent en dat is ook precies wat de bloemen zijn). Waarschijnlijk zijn ook die planten nakomelingen van ontsnapte tuinplanten. De Nederlandse naam is wat dat betreft veelzeggend: wrang is een veeziekte, uierontsteking die met name bij koeien vroeger flinke problemen opleverde, want de dieren konden er dood van gaan. Een remedie was om een gaatje in het ontstoken uier te maken en er een stukje van de wrangwortel (inderdaad de wortel) in te stoppen. Hoe werkzaam het was? Geen idee. Ik denk dat het vooral een laatste redmiddel was, want Helleborus-soorten hebben nogal wat sterk werkende inhoudsstoffen die je beter niet lukraak toe kunt passen.

Dat geldt voor de wrangwortel, maar ook voor stinkend nieskruid, Helleborus foetidus. Ook hier spreekt de naam weer boekdelen, zowel in het Nederlands als Latijn, want ook foetidus betekent stinkend. Zowel de bladeren als bloemen verspreiden een bepaald onaangename geur. En ook hier geeft de naam het vroeger gebruik aan: de wortels werden gemalen en als snuif gebruikt. Medicinale snuif, want je gaat er ontzettend van niesen en dat zou de hersenen verlichten, dus werd nieskruid gebruikt voor allerlei mentale aandoeningen en epilepsie. Geen goed idee, zeggen we nu, al was het alleen al omdat het poeder de slijmvliezen irriteert en beschadigt. 

Er is nog een nieswortel: de oosterse, Helleborus orientalis. Dit is de stamvader van heel veel tuinvarianten. Z'n wieg stond in de Balkan en Turkije. Deze soort is dan ook wat minder winterhard dan de wrangwortel en stinkende nieswortel. Je zou 'm zelfs een tijdje als kamerplant kunnen behandelen, dan heb je gelijk de kans om van de bloemen te genieten. Als je er een in vaste grond hebt staan, kun je ook een paar bloemen in een drijfschaal leggen want ze blijven vrij lang mooi, las ik op de site van een helleboruskweker. Ik ga er zo gelijk een paar afknippen. Buiten is het weer momenteel niet echt leuk om van m'n bloemen te genieten.

En dan is er nog de 'echte' kerstroos, Helleborus niger (wat zwart betekent), met zijn mooie witte bloemen. Zwart is toch niet zo raar, want dat is de kleur van de wortelstok. Dit is de vroegste bloeier van allemaal. Met een beetje geluk staat hij ook echt met kerst in bloei, de andere komen allemaal in het vroege voorjaar met hun bloemen. En ook deze plant werd vroeger gebruikt op een manier waar we nu niet gelukkig van worden: om een abortus op te wekken. Dioscorides, een bekende Griekse arts noemde het als ingrediënt van een wijn die werd gebruikt als 'abortusmedicijn'. Zelf ben ik absoluut tegen het plegen van abortus, maar ook als je dat niet bent, is het aan te raden ver bij helleborus vandaan te blijven. De hoeveelheid die je zou moeten innemen is beslist niet veilig voor de rest van je lijf.

In de volksgeneeskunde zijn trouwens veel meer mogelijkheden om Helleborus te gebruiken, van anti-wormmiddel tot hartmedicijn. Maar het is niet gek dat het langzamerhand buiten gebruik is geraakt, omdat de kans op ongelukken vrij groot is. En er zijn voor vrijwel alle kwalen veiliger middelen. Toch kwam ik nog een recept uit 1913 tegen, uit Hagers handbuch der Pharmaceutischen Praxis:

"Electuarium  antepileticum

Rp. Visci quercini pulv.

      Herb. Dictamni cretic. pulv.

      Radic. Hellebor. nigr. pulv.

      Radic. Valerianae pulv.

      Extract. Nerii Oleandri

      Mellis depurati

Gegen Epilepsie. Theelöffelweise."

Voor de duidelijkheid: een electuarium is in goed Nederlands een likkepot, een medicijn in honing dat je van je lepeltje likt. Behalve Helleborus wordt er Maretak (die op een eik is gegroeid), Hopmarjolein (Origanum dictamnus), Valeriaanwortel, en Oleander in honing gebruikt. 

We zitten nu een eeuw verder dan de publicatie van dit recept en er is het nodige veranderd: eerst raakten kruidenmedicijnen steeds verder in het vergeetboek, maar inmiddels is het tij gekeerd: ik kwam op internet een studie tegen die het nut van Helleborus voor geneesmiddelen tegen kanker onder de loep heeft genomen. Het lijkt veelbelovend,  het duurt alleen nog jaren voor er echt een een bruikbaar medicijn beschikbaar is, helaas. Maar het begin is er. 

Ondertussen waag ik me voorlopig niet (zeg nooit nooit) aan het gebruik van de Kerstroos als medicijn. Ik geniet er alleen van.